Journalistenrechten

Many people would no more think of entering journalism than the sewage business - which at least does us all some good.
-- Stephen Fry

We kennen allemaal Kuifje, de avontuurlijke reporter. Generaties zijn met dit beeld van journalistiek opgevoed. Dit romantische beeld heeft ons in slaap gewiegd over de realiteit in de journalistiek. Het is niet allemaal avonturen, pret, en boeven vangen. De werkelijkheid is vies, gevaarlijk, en vernederend.

Uit onderzoek blijkt keer op keer dat de meerderheid van de journalisten gedwongen werkt. Als het niet gaat om dwang door geweld of gijzeling van hun geliefden, gaat het er wel om dat ze anders hun rekeningen niet kunnen betalen. Het is schokkend om je te realiseren dat journalisten soms kinderen hebben om voor te zorgen, waardoor ze hun werk -ze zien het als werk- niet kunnen opgeven.

In theorie is het mogelijk: de vrije, blije journalist die schrijft wat hij wil, en die betaald wordt wat zijn mening ook mag zijn. De praktijk is weerbarstiger. Journalistiek is misbruik. Tegen betaling -een hongerloontje- verkoopt een journalist zijn geloofwaardigheid, zijn integriteit, om de boodschap te brengen die zijn baas wil horen. Het verhaal moet verkopen, en daar offert de baas hem meedogenloos voor op. Nadat de journalist zijn stuk heeft ingediend, is het niet de vraag of, maar wanneer de tranen komen.

Het grauwe leven van de 'persmuskiet', die met geschreeuw uit een menigte journalisten, allemaal even wanhopig, probeert een verschrikte blik van een BN'er uit te lokken, zodat hij een foto kan verkopen, die hem weer even brood op de plank geeft, al is het maar een dag - daarvoor kiest niemand. Niemand met een hart in zijn lijf kan het verdragen als zijn kind journalist wordt. Maar als het gaat om kinderen van anderen, denken we daar het liefst niet aan.

De journalist krijgt opdrachten over wat hij schrijven moet. Krom achter zijn PC tikt hij zielloos het aantal woorden -strikt opgedragen- over het onderwerp waarover hij kort daarvoor summier is ingelicht. Zijn naam staat erboven. Om te worden vergeten als het artikel goed valt, om de schuld te dragen als er klachten komen. Succes betekent alleen dat hij zijn armzalige salaris nog een poosje langer kan trekken.

Schrijnender nog zijn de straatjournalisten. De verslaggevers, die er op uit worden gestuurd om trammelant te zoeken, om de eindeloze honger naar sensatie van de consument te bevredigen. Bij de politiebarricade kijkt hij met vochtige ogen de agent aan, hopend dat die hem zal beschermen tegen zichzelf, zoals de burgers worden weggehouden. Maar zijn perskaart geeft hem het 'recht' zich in het gevaar te begeven, een vrijbrief voor zelfdestructie. De politieagent laat hem stoicijns passeren, schijnbaar ongevoelig voor de stille schreeuw die hij in de ogen van de journalist las.

Ze komen om, vermoord, oorlogsslachtoffer, of door de rampen waar ze verslag van komen leggen. Af en toe hoor je ervan. Maar dat is slechts het topje van de ijsberg. Het is onbekend hoeveel naamloze slachtoffers er jaarlijks vallen, maar schattingen lopen uiteen van honderdduizenden tot miljoenen. De nieuwsconsumenten kijken weg. 'Ik heb hem niet gevraagd daarheen te gaan, het is niet mijn verantwoordelijkheid,' sussen ze zichzelf.

De consument is de motor van deze menselijke hel. Waar vroeger persoonlijke communicatie met een vertrouweling de vertrouwde bron van nieuws was, is dat nu een vluchtig onpersoonlijk contact met een internationaal netwerk. We weten niet eens wie de persoon is die schuilgaat achter schimmige afkortingen als ANP, of aliassen als Reuters. Een normaal mens zou het niet in zijn hoofd halen om willekeurige voorbijgangers van roddels te voorzien, zoiets intiems wordt voor vrienden en familie bewaard. De consumenten eisen het abnormale gedrag dat journalisten kenschetst. Alles voor de snelle bevrediging van de nieuwsgierigheid.

Met nieuwsgierigheid is niets mis. Interesse in het wedervaren van je medemens is gezond en fijn. Een nieuwtje kan je hele denken verslinden, zodat je het aan iedereen wilt vertellen. Maar dan wel: iedereen die jij kent. Het nieuws wat je hebt deel je met mensen waar je het juiste intieme gevoel bij hebt. Daarmee heeft journalisme niets meer te maken. Voortgestuwd door kille marktwerking wordt de nieuwsgierigheid van de consument voor een habbekrats bevredigd met onpersoonlijke berichten geschreven door dwangarbeiders.

Een breder maatschappelijk probleem is de criminogene werking van de journalistiek. Journalisten zijn buitenproportioneel vaak omgeven door misdaad en criminelen. Journalisten zijn vaak te vinden op de locaties van misdrijven, vooral de spraakmakende, en in hun artikelen dompelen ze zich dankbaar onder in de Nederlandse penoze, om hun meesters en consumenten tevreden te stellen met de laatste roddels. Kan men het ze kwalijk nemen, als men kijkt naar hun bestaan? Ze weten niet meer beter, ze zien het niet eens meer als slecht.

Journalisten geven overal informatie over door, maar slechts zelden over hun eigen uitzichtloze leven. Het is een overlevingsstrategie. Door zichzelf wijs te maken dat ze mensen inlichten, de waarheid ontsluiten, de democratie ondersteunen, geven ze zichzelf genoeg valse hoop om zich door weer een dag heen te kunnen slepen. De werkelijkheid is ondraaglijk geworden. Verbeten staan ze zichzelf niet toe om te beseffen dat ze slachtoffers zijn, in de greep van de redacteurs. Ze drukken de pijn weg die ze voelen als ze zien dat hun artikelen, hun stukjes integriteit, als vodden worden doorverkocht aan andere kranten. Zonder daar zelf ooit een stuiver voor te krijgen.

We spreken een journalist. Het is een schok. Zo jong, zo levendig nog. We vertellen hem meteen dat hij voor ons niet hoeft te schrijven, voor ons zijn geloofwaardigheid en menselijke waardigheid niet hoeft in te leveren. Hij kijkt verbaasd. Voor hem is het duidelijk normaal geworden. Het lijkt alsof hij staat te popelen om ons te laten zien hoe goed hij kan 'schrijven', zoals het journalisme zijn uitbuiting noemt. Maar we weten ook waarom. Ergens buiten wacht een redacteur, die hem door dolle honden in stukken zou laten scheuren als hij iets anders zou hebben gezegd.

Hij lijkt zo pienter, de journalist die we spreken. Opgetogen laat hij eerdere artikelen zien die hij geplaatst heeft gekregen. Ergens hecht hij waarde aan de stukjes integriteit die hij in die luttele kolommetjes heeft moeten achterlaten. Het is alsof hij er trots op is. Hij is het werk ingerold, zegt hij zelf. Hij wist niet wat hij moest studeren, en opeens kreeg hij het idee om journalistiek te gaan doen. Als we vragen wie er op hem in heeft gewerkt, zegt hij dat hij het niet zo heeft ervaren. Hij wordt stug, stuurs, als we de pijnlijke maar noodzakelijke vragen stellen over wat hem dwingt om dit vernederende werk te doen. Boos vlucht hij weg, schijnbaar beledigd. Hij verklaart ons voor gek, keert ons de rug toe. Maar wat eronder zit, is angst.

Het lijkt alsof hij zijn redacteuren wil beschermen. De redacteuren, die hem dag in dag uit misbruiken, en niets anders in hem zien dan een geldbron, zijn de enige menselijke contacten die nog over zijn voor journalisten. Door hun redacteuren geisoleerd zijn ze geheel op hen aangewezen. Redacteuren gebruiken manipulatie, geweld, psychische druk en bedreigingen om hun slachtoffers onder de duim te houden. Hoe langer dat lukt, hoe meer geld ze met de uitbuiting verdienen. Als de redacteur geen winst meer met de journalist kan maken, wordt hij afgedankt. Geen wonder dus, dat journalisten hun band met hun redacteuren tot hun laatste snik verdedigen. Ook al gaan ze er zelf aan kapot.

Elke dag schrijft een journalist zo'n vijftig artikelen. Van het geld, duizend Euro per artikel, ziet hij niets terug. De honger van de consument is niet te stillen, elke dag moet er weer worden geschreven. Er moet brood op de plank van de redacteur. De journalist hoopt ook ooit betaald te worden. Maar dat is een wens die de meesten nooit waarheid zullen zien worden. Het slachtofferschap waar deze journalisten zich aan onderwerpen wordt geduldig gedragen in de ijdele hoop dat het ooit goed komt. De bittere deceptie aan het eind, wanneer het duidelijk wordt dat er nooit betaald zal worden, komt vaak hard aan. Velen herstellen nooit.

Met de huidige wetgeving kan Justitie niets ondernemen tegen de besloten drama's die dagelijks in de kantoren, werkkamertjes en gure straten van ons land plaatsvinden. Het is simpelweg toegestaan. Lacunes in de wet betekenen mazen waar de internationale medianetwerken moeiteloos misbruik van kunnen maken. Nieuws wordt doorgegeven, en trekt zich van landsgrenzen niets aan. In het buitenland exploiteren de internationale uitbuitingsnetwerken ('persbureaus', in het bargoens van de industrie) zogenaamde 'correspondenten', om het nieuws maar makkelijk en zonder inmenging van toezichthouders over de grens te krijgen.

Wetgeving omtrent journalistiek blijkt een hoofpijndossier. Eerdere pogingen om journalistiek aan banden te leggen, een project dat van 1940 tot 1945 liep in ons land, drukte de journalistiek alleen ondergronds. Zelfs doortastend optreden kon de journalistiek nooit helemaal uitbannen, en vanuit het buitenland werd de consument nog steeds voorzien in haar verslaving aan nieuws. De aanpak gericht op de journalisten zelf is gedoemd te falen, zelf zijn ze immers onmachtige, willoze speelballen van een georganiseerde tak van misdaad, de 'media'.

De oplossing is om het probleem bij de wortel aan te pakken. Niet de leverancier, maar de consument van nieuws moet strafbaar gemaakt worden. We moeten af van het idee dat je op elke straat een krant kan kopen, of even verveeld op internet het nieuws te voorschijn kunt klikken. Kranten en nieuwssites moeten worden toegestaan, maar de gebruiker van het nieuws moet doortastend worden aangepakt. Dit Noordkoreaanse model heeft in zijn land van herkomst al vruchten afgeworpen. Als een krant kopen een celstraf kan betekenen, wordt de verantwoordelijkheid wel duidelijk aan de consument. Zo kunnen we deze gebroken zielen begeleiden naar een menswaardig bestaan, zodat hij van journalist weer volwaardig mens wordt. Er gloort nog hoop.